Kako nismo napravili supersonični avion

Neostvarena želja jugoslovenske vojne avijacije bio je domaći nadzvučni borbeni avion višestruke namene – i lovac, i jurišnik, i izviđač. Takve ratne mašine može da projektuje i izradi samo nekoliko tehnološki najrazvijenijih zemalja, ali u Titovoj eri poletno se stremilo ka svetskom vrhu, preambiciozno, po svaku cenu. Vrhovni komandant je rekao da se mora postići što veći “oslonac na vlastite snage”, kako je glasila popularna fraza u JNA u poznim godinama Titove ere, i očekivalo se da domaća industrija proizvede što veću listu sredstava ratne tehnike.

U prvih par posleratnih decenija postavljene su osnove za projektovanje i proizvodnju. Krenulo se skromno – od ostatka ostataka avio-industrije iz perioda između dva svetska rata. Posle oslobođenja Beograda završeni su neki trenažni avioni, zatim izrađivane su stotine školskih mašina i lovci koji su u osnovi bili tehnološki zastareli u vreme kada su nastali.

Preduslov za iskorak u savremena rešenja bilo je objedinjavanje rada konstruktora u VTI u Žarkovu od 1957. godine. Taj potez bio je osnova za razvoj dveju generacija domaćih mlaznih aviona. Dvosedi školsko-borbeni avion “galeb” poleteo je 1961. godine. Pokazao se kao izvrsna letelica na kojoj su školovane stotine mladih pilota za jugoslovenske potrebe i braću iz nesvrstanog sveta. Jednosedi derivat “galeba” nazvan “jastreb” bio je laki jurišnik naoružan sa tri mitraljeza u nosu, a pod krilima imao je dva nosača za bombe do 250 kg i četiri lansirne šine za nevođene rakete HVAR. U eskadrilama RV i PVO zamenio je američki lovac-bombarder F-84G “tanderdžet” dvostruko veće nosivosti borbenog tereta.

Dva aviona lako se porede jer su bili sličnog tehnološkog nivoa, ali odnos cena–efikasnost bio je od presudne važnosti za jugoslovenske prilike. Novca za nabavke sofisticiranih aviona nije bilo i računalo se na domaći resurs i kontinuirani razvoj novih projekata sa višim performansama. Zato, sledeći u radu VTI bio je laki dvomotorni jurišnik “orao” visokih podzvučnih brzina koji je 1969. godine doveden do makete u razmeri 1:1. Zatim, odlukom političkog vrha rad na avionu nastavljen je sa Rumunima u podeli vrednosti posla na ravne časti u programu nazvanom YUROM. Poslednjeg dana oktobra ove godine navršiće se pola veka od poletanja prva dva prototipa – jugoslovenskog “orla” i rumunskog IAR-93.