Veležom protiv nacionalizma: Tako su nastali Crveni

Odlomak iz knjige Saše Ibrulja “Velež – Priča o 100 godina mostarskih ‘Rođenih’”

Mostar je na početku treće decenije 20. vijeka bio industrijsko središte Hercegovine, ali i siromašan i podijeljen grad. Prema popisu iz 1931. sam grad je imao nešto više od 20 hiljada stanovnika, dok je šira regija – koja je uključivala i zapadnu Hercegovinu, potom Blagaj i Žitomisliće na jugu, odnosno Drežnicu na sjeveru – imala ukupno 83.190 stanovnika. Crni utorak u oktobru 1929. slomio je berzu i Sjedinjene Države usmjerio u Veliku depresiju, a povezanost svjetskih ekonomija kroz zlatni standard i dobar dio ostatka svijeta. Na prvu je jugoslavenska ekonomija – dijelom zbog prirodne nestabilnosti i industrijske zaostalosti, a dijelom zbog činjenice da je Kraljevina svoje zlatne rezerve posudila Francuskoj – ostala netaknuta, a još 1930. šestojanuarska diktatura se, i pored ogromnih problema za poljoprivrednike, hvalila kako je jedna od rijetkih evropskih zemalja koja je izbjegla krizu.

Međutim, bio je to samo privid. Na ionako slabu industrijsku proizvodnju i kupovnu moć stanovništva nadovezalo se povlačenje stranog kapitala iz bankarskog i industrijskog sektora i uslijedio je kolaps. U narednih pet godina budžet je bio u deficitu, dug je rastao, a državni vrh nije odustajao od eksploatacije industrije, nagomilovanja kapitala i izvlačenja profita za sebe. Između septembra 1930. i januara 1933. procjenjuje se – tačni podaci nisu poznati zbog slabog sistema vođenja evidencije – da je bez posla ostalo više od 170 hiljada ljudi, odnosno više od četvrtine ukupnog broja zaposlenih u Jugoslaviji, ne uključujući poljoprivrednike. Izuzetno teško stanje u zemlji preslikalo se i na sam Mostar.