Studentske demonstracije o kojima nije smela da se objavi ni vest u novinama

Sedmi deo velikog feljtona na Velikim pričama: Istorija studentskih protesta u Srbiji – nepoznata svedočenja o veku studentskog bunta.

U prethodnom nastavku ste moglu da čitate uvodne teze o mitskim demonstracijama 1968, a u ovom nastavku o tome šta je sve prethodilo buntu te generacije:
Pekićeva studentska robija 
Zaboravljena 1954. i prećutan štrajk
Vlasti su upozrile studente da ništa ne govore novinarima
Vest u Njujork tajmsu koja nije mogla da se pročita nigde u Jugoslaviji

Svi objavljeni nastavci feljtona dostupni OVDE.

***

Komunisti su znali, ponajviše iz sopstvenog iskustva koliko su fakulteti važni. U izgradnji novog društva velika pažnja je posvećena stvaranju nove inteligencije, socijalističke, koja bi zauzela mesto predratne inteligencije.

Posleratni period je, i ako se na stranu stave ideološki okviri koji su zadesili Jugoslaviju, bio period opšte ekspanzije kulture studiranja. Istoričar Srđan Cvetković u jednom radu iznosi podatak da je od 1945. do 1960. godine znatno porastao broj fakulteta u Srbiji, sa 9 na 29, a broj studenata sa 14.000 na skoro 70.000.

I analiza ovog perioda pokazuje da su studenti društvena kategorija koju je najteže ukrotiti. Nakon što su komunisti eliminisali ideološke neprijatelje iz javnog života, na ovaj ili onaj način, zbog kog se definitivno na onom svetu ne ide u raj, antikomunističke aktivnosti su nastavile da tinjaju na fakultetima.

Kao što su komunisti bili odstranjeni iz javnog života pre rata, a na fakultetima su masovno razvijali svoje aktivnosti, tako su posle rata, u prvim godinama, uprkos tome što je to bio period najžešće represije novih vlasti, postojale ilegalne antikomunističke organizacije.

Tek su početkom pedesetih razbijene i prigašene ilegalne organizacije koje su činili studenti, kao i dobrim delom srednjoškolci. Bile su to organizacije poput: Nacionalna revolucionarna studentska omladina, Beli orlovi, Savez demokratske omladine Jugoslavije, Omladina Demokratske stranke, Antikomunistička omladina Jugoslavije, ili organizacija DOS (koja nema veze sa koalicijom koja će se pojaviti pola veka kasnije) – Demokratska omladina Srbije. U maju 1949. održano je suđenje članovima SDOJ kada je 12 omladinaca osuđeno na 122 godine zatvora.

Među optuženima je bio i čuveni književnik Borislav Pekić, tada tek student istorije umetnosti. On je dobio 10 godina robije, a kada se žalio Vrhovnom sudu Srbije osuđen je čak na 15 godina.

Posle Titovog “istorijskog ne” Staljinu (Rezolucija IB), među studentima je bio značajan broj onih koji će biti okarakterisani kao IB-ovci, do kraja 1949. godine je iz Partije isključeno 495 studenata „ibeovaca”, od čega je više od polovine uhapšeno. Neki su završili na Golom otoku.

Bilo je u tim prvim godinama pedesetih godina više različitih incidenata na fakultetima, uglavnom su to bile manje grupe koje su imale subverzivne akcije, a krenulo je sve više njih da se buni zbog loših uslova studiranja. Suđenje dvojici studenata koji su se pobunili, krajem februara 1952, pretvorilo se u demonstracije protiv vlasti, a kako piše Cvetković, prilikom intervencije pripadnika UDBA u civilu došlo je do opšte tuče. Prema ovom autoru, to što je optužene Buila i Jurišića disciplinski sud samo udaljio sa Beogradskog univerziteta, a nisu krivično gonjeni, bilo je posledica “političke odluke da se instrumenti represije racionalnije upotrebljavaju nego u tzv. administrativnom periodu razvoja”.

A onda dolazimo do 29. oktobra 1954. godine i prvog masovnog štrajka u Studentskom gradu na Novom Beogradu.

Sukobi su počeli posle informacije na razglasu Studentskog grada da će biti povećane cene smeštaja i ishrane u domu, a kao ulje na vatru, dodata je i informacija da je u menzi servirana pokvarena hrana. Prema nekim procenama, oko hiljadu studenata iz Studentskog grada je tog 29. oktobra 1954. krenulo u protestnu šetnju do starog dela grada, ali su im kod nadvožnjaka dve konjičke brigade napravile svojevrsnu “sačekušu”.

Tada su prvi put mogle da se čuju i antirežinske parole, poput “dole vlada”. Došlo je do žestokog okršaja, studenti su gađali kamenjem milicionere, a ovi su uzvratili masovnim hapšenjima, koja prema nekim izveštajima nisu bila previše selektivna.