Šta je Kuba nego ples i muzika

Tekst je originalno objavljen u Mond diplomatika na srpskom jeziku. Septembarsko izdanje pogledajte OVDE.

Njeni koreni sežu vekovima unazad, a ipak ostaje savremena. Podseća na slojevitu pitu od stilova, ali u isto vreme isijava jedinstvene, premda raznolike zvuke. Za Blaza Sandrara ona nije bila samo „novi oblik umetnosti, već nova životna svrha (1)“. Zar treba da čudi što su je, svaki na svoj način, opevali ili ispripovedali Aleho Karpentijer, Leonardo Padura ili Nikolas Giljen?

Ova neobična priča spaja mešavinu i trajnost formi. Počinje sa američkim starosedeocima Tainima, koji su izvodili ritualne ceremonije uz bubnjeve i marakase, instrumente koje i danas prepoznajemo u zvucima sona, salse ili bolera. Od 1511. godine španska kolonizacija započinje istrebljenje ovih naroda i uvodi Kubu u četiri veka postojanja unutar hispanskog carstva. Muzičke tradicije kolonista, sa gitarom kao „kraljicom instrumenata“, prelaze na sela, prva mesta života i rada. Tamošnji pevački oblik, punto, postaje prirodan poetski izraz za opis seoskog života. Iz njega će nastati guahira, čiji je najpoznatiji primer pesma „Gvantanamera“ iz 1928, sa stihovima koji podsećaju na tekst Hose Martija, velikog pesnika i borca za nezavisnost. Takođe španskog porekla, guaracha, nastala krajem XVIII veka iz popularnog pozorišta, živog tempa i prvobitno satiričnih, pa i slobodnijih tekstova, kasnije postaje sve političnija — i sve plesnija.

Trgovina robljem počinje početkom 1520-ih, kako bi se plantaže šećera i duvana snabdele radnom snagom. Ubrzo „bela“ muzika počinje da koegzistira sa onom koju su doneli robovi iz zapadne i centralne Afrike. Gotovo milion ljudi prodato je na Kubi tokom skoro četiri veka. Oni su činili skoro polovinu stanovništva u trenutku ukidanja ropstva 1886. godine. Susret između zajednica isprva je bio hermetičan, obeležen nepoverenjem i strahom belaca. Robovi, primorani da se okupljaju po etničkoj ili jezičkoj pripadnosti, u svojim kabildosima (hijerarhizovanim društvima sa „kraljem“ ili „kraljicom“) neguju razne vrste muzike i plesa — neke sakralne, druge svetovne. Vremenom, one se otvaraju pogledima belaca, naročito tokom karnevala vezanih za katoličke praznike. Tako nastaju krajem XVII veka komparse: grupe muzičara, pevača i plesača sastavljene od maskiranih i prerušenih robova.

Ovaj kulturni spoj prati i verski sinkretizam u kojem afrička božanstva (oriše) naroda Joruba sa zapada Afrike koegzistiraju sa katoličkim svecima, rađajući santeriju — veru koja se i danas praktikuje, i to ne samo među crnim stanovništvom (sličnu haićanskom vouduu ili brazilskim praksama kandomble i makumba). U profanom registru, već od sredine XVI veka širi se jedna vrsta ritmičnog hoda u liniji — konga, koja će 1930-ih postati popularna i kao salonski ples, naročito u Sjedinjenim Državama.

Od XIX veka nastupa burna stvaralačka epoha: rađaju se novi žanrovi, koji ne brišu prethodne, već s njima koegzistiraju. Tako i tumba fransesa, koja se pojavila 1791, kada su kolonisti, uglavnom Francuzi, zajedno sa slugama, robovima i oslobođenicima, bežali od ustanaka što će 1804. dovesti do stvaranja prve nezavisne crne republike — Haitija. Na Kubi se ovaj oblik pretvara u elegantnu koreografiju sa baletskim majstorom, pevanjem na francuskom ili španskom i afričkim ritmom bubnjeva. Do danas su ostale žive dve varijante ovog plesa.

Ali pre svega rumba, takozvana kubanska, afričkog porekla i bez ikakve veze sa salonskim ritmovima istog imena, koja uključujući i pevanje postaje dominantni žanr početkom XIX veka. I danas živa na ulicama i u dvorištima, rumba je zamišljena kao dijalog između pevača soliste i hora, uz pratnju tri bubnja raspoređena u polukrugu, dok jedan ili dva igrača izvode neku vrstu ljubavnog rituala, često prožetog humorom.

Drugi žanr, ovaj put evropskog porekla, engleska (pa zatim francuska) kontredansa, kreolizuje se na Kubi već početkom XIX veka pod imenom kontradansa ili jednostavno danza. Tokom 1860-ih i 1870-ih javlja se prva nacionalna koreografska tvorevina – danzon. Isprva smatran skandaloznim, ubrzo postaje dominantan sve do kraja 1920-ih. U njegovoj pratnji nalazili su se duvački instrumenti, klarineti, violine, kontrabas, timbales, guiro (izrezbarena tikva po kojoj se trlja palica), dok su u sporom ritmu upareni igrači imali slobodu da izmišljaju nove korake.

Politička scena u to vreme bila je krajnje burna. Prvi rat za nezavisnost (1868–1878) završava neuspehom. Sledeći, okončan 1898. uz pomoć Vašingtona, stavlja ostrvo pod američko tutorstvo. Ti potresi nisu sprečili danzon da vlada i da dobije nove naslednike. Tako 1937. godine violončelista Orestes Lopes Valdes komponuje danzon koji naziva „mambo“, najavljujući tako rađanje novog žanra desetak godina kasnije, koje će inaugurisati pijanista Peres Prado i flautista Antonio Arkanjo. Sa složenim melodijama i ritmičkim transformacijama, mambo u pedesetim i šezdesetim godinama obilazi svet, popularizovan orkestrima Franka Raula Gutijereza Grilja, poznatog kao „Mačito“, ili Tita Puentea, sa njihovim sekcijama duvača nadahnutim džezom. Međutim, brzi tempo i kompleksne sinkope naterali su igrače (same ili u paru) da pohađaju časove ukoliko žele da održe korak. Tako se rađa ideja o uprošćavanju igre: početkom pedesetih pojavljuje se ča-ča-ča. Prvi snimak – La engañadora, violiniste Enrikea Horina – bio je svetski uspeh. Ipak, taj entuzijazam trajao je svega desetak godina.