Kineski model razvoja, ili kad „moraš“ da kupuješ dolare

Ne postoji zemlja na svetu koja je u tako dugom periodu toliko dinamično rasla kao Kina nakon preduzetih reformi 1978. i dolaska na čelo partije Deng Sjaopinga. Okvir tako dinamičnog i održivog privrednog rasta čini specifični politički sistem u vidu birokratskog autoritarizma koji je optirao primenu investicionog modela privrednog razvoja.

U grubim crtama, Kina je pratila model razvoja industrije Sjedinjenih Američkih Država (SAD) i Nemačke iz 19. veka i tzv. azijski model razvojne države (develomental state) Japana, Južne Koreje i Tajvana u posleratnom periodu. Tri su osnovna stuba azijskog modela razvojne države, odnosno investicionog modela privrednog razvoja: poljoprivredna reforma, finansijska represija i ekspanzija izvozne industrije.

Poljoprivredna reforma

Poljoprivredna reforma se fokusirala na pretvaranje krupnog u sitne posede i kreiranje klase sitnoposednika. Naime, u zemljama sa značajnom populacijom proizvodnja na sitnom posedu je daleko produktivnija u odnosu na krupne posede na kojima rade nadničari ili naseljeni zemljoradnici. Porast u produktivnosti u poljoprivrednoj proizvodnji vodi kreiranju viška sa četiri prateća efekta:

• Niske cene poljoprivrednih proizvoda za urbano stanovništvo.
• Višak zaposlenih u poljoprivredi koji vodi migraciji radne snage sa sela u grad, odnosno iz poljoprivrede u industriju.
• Višak poljoprivredne proizvodnje je osnov akumulacije koju potom država alocira kroz investicije na favorizovanu industriju i infrastrukturne projekte.
• Deo poljoprivrednog viška se izvozi što državi obezbeđuje stranu valutu neophodnu za kupovinu tehnologije od bogatih zemalja.

Finansijska represija

Finansijska represija podrazumeva da država koordinira alokaciju štednje (na nivou domaćinstva, preduzeća i države) u cilju razvoja infrastrukture i favorizovanih industrija i njihovog stalnog tehnološkog osavremenjivanja (računajući i razvoj tzv. „mekih tehnologija“). Drugim rečima, država direktno usmerava akumulaciju kako bi se obezbedila sredstva za masivne investicije u cilju izgradnje kapitalne i infrastrukturne baze radi povećanja produktivnosti i konkurentnosti na međunarodnom tržištu. Osnovni alati finansijske represije su:

• Kontrolisan i potcenjen devizni kurs koji vodi pojeftinjenju domaćeg izvoza sa jedne i poskupljenju uvoza sa druge strane i jedna je od osnovnih politika stimulacije domaćeg izvoza, pa samim tim i inostrane tražnje. Takođe, pošto su domaćinstva neto uvoznici, potcenjen devizni kurs povećava troškove života domaćinstva, odnosno ima za posledicu depresijaciju kineske lične potrošnje kroz prelivanje kupovne moći domaćinstva (jer su proizvodi iz uvoza koje konzumiraju skuplji) ka izvozno orijentisanom domaćem sektoru (jer su njihovi proizvodi na svetskom tržištu jeftiniji što im omogućava rast u prihodima i profitima). Dakle, radi se o subvencionisanju izvozne industrije (uključujući američke, japanske, evropske i druge strane direktne investicije) od strane kineskih domaćinstava.
• Kontrola kretanja kapitala u cilju sprečavanja preduzeća i bogatih pojedinaca da svoju akumulaciju izvezu u inostranstvo radi njene oplodnje po višim kamatnim stopama. Tada, domaćinstvima preostaje da štede u državnim bankama koje dominiraju finansijskim sistemom i preduzećima da reinvestiraju profit u domaćoj ekonomiji.
• Regulisane, ispod tržišne, kamatne stope kako bi se obezbedili pristupačni krediti i produktivno investiranje nasuprot bujanju neproduktivne, špekulativne „rentijerske“ klase. U pitanju je još jedan mehanizam prelivanja kupovne moći iz sektora domaćinstva ka državnim bankama i nadalje preduzećima ovoga puta kroz potcenjene kamatne stope na depozite, odnosno daleko brži rast nominalnog bruto domaćeg proizvoda (BDP) od kamata na depozite. Ne manje važno, kamate na depozite su uglavnom bile ispod stope inflacije (negativne realne kamatne stope) što vodi redistribuciji bogatstva od domaćinstava ka dužnicima, to jest državnim bankama i preduzećima kao krajnjim korisnicima. Sa druge strane, pozitivna razlika između pasivnih (kamatne stope na depozite) i aktivnih kamatnih stopa (kamatne stope po kojima banke odobravaju kredite) koje su, za razliku od kamata na depozite, uglavnom iznad stope inflacije (pozitivna realna kamatna stopa) omogućava državnim bankama da ostvare profite. Pošto su i zajmovne kamatne stope ispod stope rasta nominalnog BDP-a i one su na nivou ispod tržišnih.

Skupa gledano, u situaciji intenzivnog prelivanja kupovne moći iz sektora domaćinstva nacionalni dohodak brže raste od dohotka domaćinstva – u periodu 1990–2021. udeo potrošnje domaćinstva u BDP-u pao je sa 50 na 38,4 odsto što je najmanji udeo na svetu. Poređenja radi, ovaj udeo u razvijenim zemljama je na otprilike duplo višem nivou. Takođe, u posmatranom periodu je udeo državne potrošnje u BDP-u stabilan i, takođe, na vrlo niskom nivou – u 2021, ovaj udeo je iznosio svega 15,9% BDP-a (Grafikon 1).